Samuś (Samuel) (zm. ok. 1713), pułkownik kozacki bohusławski, hetman nakaźny na Prawobrzeżnej Ukrainie, przywódca powstania (1702–4). Ur. przed r. 1640, był synem Iwana.
Początkowo S. służył w pułku perejasławskim, następnie przeniósł się na Prawobrzeże. Nie umiał pisać. Wg mocno wątpliwej wiadomości brał udział w wyprawie wiedeńskiej w r. 1683. Nie jest pewna także informacja Jana Perdeni, że w r. 1686 uczestniczył S. jako pułkownik w wyprawie mołdawskiej Jana III. Na popisie pod Kasperowcami we wrześniu 1689 pułk S-a liczył 287 Kozaków, w r. 1692 rozrósł się do ponad 700, a być może dochodził do 1000. Możliwe, że już w r. 1691, a na pewno w r. n., osiadł S. w Winnicy, uzyskawszy od Jana III przywilej na osiedlenie się wraz z Kozakami w star. winnickim trzymanym przez Kazimierza Leszczyńskiego. S. osadzał tam prawdopodobnie wychodźców z Zadnieprza. Kozacy S-a osiedlali się zapewne także w dobrach niemirowskich Józefa Potockiego, przylegających do star. winnickiego. W r. 1692 ludzie J. Potockiego usunęli Kozaków z dóbr niemirowskich. Powtórzyli to w listopadzie 1694 odbierając im konie, broń i łupy zdobyte na Budziakach; kilkunastu Kozaków S-a zostało zabitych.
Przekazywana w literaturze przedmiotu informacja, że S. rozbił Tatarów pod Białogrodem w r. 1690 i wyzwolił kilka tysięcy jasyru, jest wątpliwa. Wziął udział w wyprawach Stanisława Druszkiewicza do Mołdawii we wrześniu 1691 i w sierpniu r. n. Mimo zbuntowania wówczas w r. 1692 przez płka chwastowskiego Semena Palija licznych pułków kozackich, pułk S-a dochował wierności Druszkiewiczowi, któremu S. dostarczył w październiku t. r. 700 jazdy na wyprawę przeciw Palijowi; być może S. uczestniczył w listopadzie t. r. w działaniach swego pułku przeciw Palijowi. U schyłku r. 1692, w styczniu, czerwcu i sierpniu 1693 prowadził wojnę podjazdową w rejonie Kamieńca Podolskiego, zdobywając jeńców i wiadomości. Na przełomie sierpnia i września 1693 wraz z płk. Kilianem rozbił S. czambuł tatarski wracający spod Baru i odbił jasyr. W listopadzie–grudniu t. r. oddziały S-a, a być może i on sam, brały udział w działaniach przeciw Palijowi. Między wrześniem 1693 a wiosną 1694 król mianował S-a hetmanem nakaźnym (urząd ten wakował od r. 1692). Palij nie uznawał w praktyce jego zwierzchnictwa. Na przełomie lutego i marca 1694 uczestniczył S. w ofensywie regimentarza Balcera Wilgi przeciw Palijowi. Jego kolumna idąca od Owrucza (?) została jednak rozbita przez przeciwnika i uszła do zajętego wcześniej przez siebie Korostyszewa. W sierpniu t. r. wraz z pułkownikami Zachariaszem Iskrą i Andrzejem Abazynem wyprawił się S. na Budziak – na położone w rejonie Dubossar posiadłości Stećka, hetmana kozackiego z ramienia Turcji, spustoszył wsie i zagarnął od 6 do 7 tys. owiec.
Od listopada 1694 do stycznia 1695 S. prowadził wojnę podjazdową przeciw ordzie i Turkom, m. in. w rejonie Kamieńca. W sierpniu 1695, wraz z Palijem, zdobył szturmem Dubossary, doszło wówczas do rzezi obrońców i mieszkańców miasta. Podobno uprowadzono kilkanaście tysięcy bydła i wywieziono tysiąc kilkaset wozów łupów. Stećko, który uszedłszy przed oblężeniem powrócił wsparty przez kilkuset Tatarów, odebrał zdobycz częściowo pijanym zwycięzcom (poza kilkuset wozami i do 2 tys. sztuk bydła). W sierpniu 1698 prowadził S. działania podjazdowe przeciw Tatarom. Wiosną 1696 Kozacy S-a zaczęli zabierać dochody starostwa winnickiego, bili i znieważali jego urzędników. Interweniował listownie (6 V 1696) sam Jan III, domagając się od S-a ukarania winnych, zapewne jednak dochodziło nadal do zatargów. Star. winnicki K. Leszczyński uzyskał w marcu 1698 poparcie sejmiku bracławskiego dla swoich planów usunięcia Kozaków ze starostwa. Wiosną 1699 S. i jego Kozacy zostali wyrugowani ze star. winnickiego, zapewne przy pomocy Stanisława J. Jabłonowskiego, hetmana w. kor.
Po uchwaleniu przez sejm w r. 1699 konstytucji o zniesieniu wojska kozackiego rada senatu zezwoliła im na osiedlanie się na nowych miejscach. S. został osadźcą w Bohusławiu. Mimo doniesienia hetmana Jabłonowskiego 22 X 1700, że S. i jego pułkownicy «zaraz za pierwszym ordynansem moim ludzi rozpuścili», zwinięcie Kozaczyzny podległej S-owi miało charakter tylko formalny. S. zachował artylerię i tzw. klejnoty wojskowe – odznaki władzy hetmańskiej: buławę, buńczuk i pieczęć, a jego Kozacy zapewne nadal stanowili formację wojskową. Jak się wydaje, hetman początkowo dążący do zlikwidowania Kozaczyzny zmienił zapatrywania, być może z powodu redukcji wojska kor. i pod wpływem króla Augusta II, zamierzającego wykorzystać Kozaków w przygotowywanej wojnie ze Szwecją. Zapewne S., podobnie jak w końcu r. 1699 Palij, otrzymał od hetmana Jabłonowskiego obietnicę, że nie będzie na razie likwidował Kozaczyzny. S. kolonizował star. bohusławskie sprowadzając ludzi z Zadnieprza. Po śmierci S. J. Jabłonowskiego syn hetmana Stanisław K. Jabłonowski, star. bohusławski, zażądał od S-a przez swych komisarzy w lipcu 1702 wydania klejnotów wojskowych i artylerii, a od jego Kozaków składania danin, zabroniono im też pędzenia gorzałki. Również w star. korsuńskim, siedzibie płka Iskry, nowy starosta Aleksander J. Jabłonowski zamierzał wprowadzić takie same zarządzenia.
Stanąwszy wobec rzeczywistej groźby likwidacji Kozaczyzny i powtórnego wysiedlenia, S. porozumiał się z Palijem i Iskrą w celu wywołania powstania. Większość wojska kor. ściągnięto wówczas przeciw Szwedom, wyruszyło przeciw nim także pospolite ruszenie wołyńskie i zapewne część kijowskiego, co stwarzało warunki sprzyjające wybuchowi powstania. Iwan Mazepa, kozacki hetman zadnieprzański, podejrzewał, że S. był przez kogoś inspirowany, przeczą temu jednak zeznania płka Abazyna, które złożył wzięty do niewoli polskiej w lutym 1703. Twierdził on, że S. był właściwym inicjatorem. Palij nie angażował się początkowo w pełni, wsparł S-a tylko częścią swych sił, wysłanych do Bohusławia pod komendą swego pasierba Siemaszki. Na przełomie lipca i sierpnia 1702 Kozacy S-a i palijowcy pod dowództwem Siemaszki oraz być może część oddziałów Iskry opanowali Bohusław. Zabito komisarzy starosty, innych Polaków, a także Żydów. Następnie powstańcy zdobyli Korsuń, gdzie stacjonowała polska załoga, oraz Lisiankę; w obu miastach doszło do rzezi. Znamy uniwersał S-a z 20 (31) VIII 1702 do «gromady białocerkiewskiej», w którym wzywał chłopów i mieszczan do przyłączenia się do powstania w celu stworzenia wolnego kozackiego kraju po Słucz. Zapewne były i inne. S. zamierzał już w sierpniu zdobyć Białącerkiew, jedyną polską twierdzę w rejonie objętym powstaniem, i połączyć dwa obszary powstania: bohusławsko-koruński i chwastowski. S. zwracał się listownie do Mazepy (sierpień 1702) o pomoc, uznając w swoim i powstańców imieniu zwierzchnictwo cara i Mazepy. Zapowiadał, że w razie klęski schroni się na Zadnieprze. Mazepa nie zgodził się na to, obawiając się komplikacji dyplomatycznych, odmawiał pomocy i azylu na Zadnieprzu, odradzał również Palijowi przyłączenie się do ruchu. Mimo to S. tytułował się hetmanem carskim, a jego podkomendni pułkownikami carskimi. Rozpowszechniali oni wieści, że przysięgali na wierność Piotrowi I, a Mazepa «uniwersałem prywatnym» ruch ich popiera. Nie uzyskał też S. posiłków od Palija (nawet Siemaszko odszedł na Naddniestrze). Wyruszył pod Białącerkiew w początku września 1702, 13 IX opanował i spalił miasto oraz «podgrodzie», ale zamek się obronił. S., mając za małe siły by go zdobyć, zwrócił się o pomoc do Palija.
W miarę rozwoju powstania Mazepa zaczął S-owi sprzyjać, przyznawał się, że chcąc mieć wpływ na powstańców posyłał mu proch i ołów, zapewne również patrzył przez palce na dołączenie się ochotników z Zadnieprza do powstania. Do powstania otwarcie przystąpił również Palij i zapewne w połowie września 1702 posłał 1500 Kozaków pod Białącerkiew. Opierając się na uznaniu swego zwierzchnictwa przez część powstańców z Poddniestrza, próbował Palij zostać hetmanem powstańczym i daremnie domagał się od S-a przekazania mu buławy. Ponieważ jednak nie uznawał władzy hetmańskiej S-a, obaj występowali jako niezależni przywódcy. Związanie głównych sił polskich działaniami przeciw Szwedom sprawiło, że hetman w. kor. Hieronim Lubomirski w połowie września spróbował dojść do porozumienia z S-em. Odpowiadając 4 X na list hetmana, S. stwierdzał, że powstanie spowodowane zostało próbami obrócenia Kozaków w poddanych i zwiększenia ciężarów chłopów. Ugoda byłaby możliwa tylko w razie rezygnacji z tych zamiarów i ogólnej amnestii dla powstańców. S. zapowiadał, że w wypadku odmowy będzie musiał wraz z Kozakami «inszego pana szukać», podpisał się jako «hetman wojsk N. Królami mci i Rzpltej zaporoskich». Na tym pertraktacje się urwały.
Dn. 23 IX 1702 zamek w Białejcerkwi odparł szturm S-a; nie wzięli w nim udziału «palijowcy». Zapewne w początku października przybył tu Palij, uprzednio ciężko chory, który przejął dowodzenie, bowiem S. wyruszył na Bracławszczyznę dla zebrania posiłków. Zajął Winnicę i połączywszy się z płkiem Abazynem (w sumie ok. 4 tys. ludzi) podszedł ok. 13 X pod Niemirów, najważniejszą twierdzę na tym obszarze. Opanowawszy najpierw miasto, powstańcy po kilkudniowym oblężeniu zdobyli szturmem 18 X 1702 zamek. Doszło do rzezi Polaków i Żydów; niektórych jeńców, m. in. komendanta, gubernatora i dwóch jezuitów zamęczono. S. podążył z powrotem pod Białącerkiew, uwożąc 12 dział. Aby nie dopuścić do połączenia się dwóch nadciągających przeciw niemu grup jazdy komputowej i pospolitego ruszenia, S. wyruszył z siłą od 3 i pół do 5 tys. ludzi (z Iskrą i częścią «palijowców») pod Leszczyn przeciw grupie płka Damiana Ruszczyca i star. chmielnickiego Jakuba Potockiego (ponad 1 tys. koni) i rozbił ją pod Berdyczowem 26 (lub 27) X t. r. Ruszywszy na południe (bez «palijowców»), obległ w połowie listopada Międzybóż; w szturmach stracił kilkuset ludzi, wrócił więc do Białejcerkwi (po posiłki?). Dn. 21 XI przyjął tam wraz z Palijem kapitulację zamku. Zdobywcy zwrócili się 21 XI do Mazepy o przejęcie Białejcerkwi wraz z całym terytorium «na imię carskie». Mazepa pisał w tej sprawie do Piotra I, ale nie otrzymał odpowiedzi. Car nie zrywał jednak kontaktów z powstańcami, utrzymywanych za pośrednictwem Mazepy, choć je pod naciskiem Rzpltej kazał rozluźnić, głównie chyba dla pozoru. Dn. 2 XII 1702 i 25 I 1703 polecał Mazepie powstrzymać jego podwładnych od posiłkowania powstańców.
Gramotą z 8 I 1703 car wzywał Palija i S-a do zaprzestania buntów i podjęcia działań przeciw Szwedom, niczym jednak nie groził powstańcom w razie niewypełnienia jego rozkazów. Palij po zajęciu Białej cerkwi pozostał bezczynny, właściwe przywództwo ruchu spoczywało więc w rękach S-a. Wkrótce po 20 XI S. wrócił pod Międzybóż, może w związku z pogłoskami o przygotowywanej ofensywie polskiej. Nie powiodły mu się jednak szturmy zamku w Międzybożu (samo miasto powstańcy opanowali wcześniej); ok. 8 XII 1702 wobec nadchodzącej zimy oblężenie zwinięto. Wiadomości o przygotowywanych polskich działaniach zaczepnych nie sprawdzały się, zapewne więc dowódcy kozaccy z S-em na czele uznali je za fałszywe i rozpuścili swe oddziały na leża zimowe. S. wrócił do Bohusławia. Był tu 27 I (7 II) 1703. W styczniu t. r. powstańcy (ok. 18 tys. wg Mazepy) zostali zaskoczeni zwycięską ofensywą wojsk kor. (do 15 tys.) prowadzoną przez hetmana polnego kor. Adama Sieniawskiego, Janusza Wiśniowieckiego oraz Józefa Potockiego i nie zdążyli skoncentrować oddziałów na czas. S. bezskutecznie zwracał się do Mazepy o nadesłanie kilku tysięcy Kozaków (list z 2 [13] II z Bohusławia). Zapewne już wcześniej skierował swe siły na Bracławszczyznę, a następnie sam za nimi podążył. Ok. 17 II t. r. siły S-a i płka Abazyna (rzekomo 11 tys.) zostały rozbite pod Niemirowem przez Sieniawskiego, Potockiego i Wiśniowieckiego. Zwyciężeni Kozacy rozdzielili się, S. wymknął się pościgowi (zapewne Sieniawskiego) i odjechał do Bohusławia. W ciągu marca i kwietnia większość sił polskich przerzucono na teren walk przeciw Szwedom, pozostawiając tylko słabe garnizony. Piotr I zdecydował się zatrzymać przynajmniej na razie w swoich rękach Białącerkiew i tereny zajęte przez powstańców, kazał więc Mazepie potajemnie ich wspierać. Palij, nie pobity w lutym 1703, był szczególnie protegowany przez Mazepę jako posiadacz Białejcerkwi, w maju i lipcu t. r. otrzymał posiłki. Stał się on wówczas faktycznie głównym przywódcą powstania i próbował odzyskać utracone przez powstańców tereny, aby potwierdzić formalnie swoją pozycję, latem t. r. próbował bezskutecznie przy pomocy Iskry odebrać S-owi insygnia hetmańskie. Z tego chyba powodu S. zamierzał przejść do pułku perejasławskiego, w którym miał rodzonego brata, spotkał się jednak z odmową Mazepy. We wrześniu (st. st.) Palij, S. i Iskra zwrócili się do hetmana zadnieprzańskiego z prośbą o arbitraż. Zapewne jednak Mazepa nie dopuścił do wyraźnej hegemonii S-a lub Palija, aby tym mocniej uzależnić ich od siebie.
Latem 1703 S. fortyfikował Bohusław, miał pod komendą kilkaset jazdy. Po decyzji Piotra I o zatrzymaniu terenów zajętych przez powstańców, Mazepa dążył do ścisłego podporządkowania ich sobie. Już w lecie 1703 prosił cara o zezwolenie na aresztowanie głównych przywódców Kozaczyzny Prawobrzeżnej, przede wszystkim Palija, ale także S-a i Iskry, zapewne jednak nie otrzymał zgody cara. Prawdopodobnie na przełomie 1703 i 1704 r. Mazepa doszedł do porozumienia z S-em w sprawie przejęcia insygniów hetmańskich. Dn. 12 I 1704 przybył S. do Perejasławia i wyraził formalnie chęć oddania Mazepie odznak swojej władzy jako hetmanowi całego wojska zaporoskiego. Przekazał je ostatecznie 4 II t. r. w Niżynie, mając na to zezwolenie cara. Mimo to jeszcze 22 III t. r. Mazepa podejrzewał S-a o zamiar poddania się Rzpltej i ponownie prosił Piotra I o pozwolenie aresztowania go (jak również Palija i Iskry), później jednak nie występował więcej przeciw S-owi. W 2. poł. czerwca S. donosił, że Palij zamierza poddać się Polakom.
Po aresztowaniu w sierpniu 1704 Palija Kozacy m. in. z pułku S-a wysłani przez Mazepę opanowali Białącerkiew. Kozaczyzna Prawobrzeżna została ściśle podporządkowana Mazepie, a rola S-a ograniczona do pułkownikostwa bohusławskiego. W czasie wyprawy Mazepy latem 1705 S., wraz z Iskrą, jako przednia straż, pustoszyli na Podolu majątki J. Potockiego i innych zwolenników Stanisława Leszczyńskiego, w rejonie Winnicy i Brodów grabili dwory szlacheckie. W r. 1708 po przejściu Mazepy na stronę Szwedów, wraz ze swym pułkiem S. pozostał wierny carowi, choć nie od razu, jak się zdaje, opowiedział się po jego stronie. Również w czasie wyprawy Filipa Orlika, hetmana kozackiego, przywódcy mazepińców na Ukrainę Prawobrzeżną w marcu–kwietniu 1711, S. dochował wierności Piotrowi I. Wysłał syna do Kijowa z prośbą o posiłki, donosząc, że Kozacy z jego pułku skłonni są przejść do Orlika. Nie doczekawszy się wsparcia, S. uszedł z Bohusławia i powrócił dopiero po wycofaniu się orlikowców. W r. 1713 w czasie ewakuowania Kozaczyzny z Prawobrzeża przeniósł się ze swym pułkiem na Zadnieprze, gdzie wkrótce zmarł. Testamentem z r. 1713 przekazał młyn, grunty w Bohusławiu i 500 dukatów monastyrowi meżyhorskiemu; tam właśnie został pochowany.
S. okazał się dobrym zagończykiem w walkach z Tatarami i niezłym dowódcą w nieco większej skali. Przez długie lata był wierny Rzpltej. Do powstania został niejako zmuszony zagrożeniem likwidacji Kozaczyzny. To S. a nie Palij był inspiratorem powstania i jego głównym przywódcą w okresie jego największego rozwoju, okazał tu wielką energię, przyczynił się w największym stopniu do jego rozprzestrzenienia się i sukcesów.
S. miał syna i córkę o nie znanych nam imionach. Córka wyszła za mąż za Bulubaszę, sotnika w Czehrynie Dubrawie.

PSB (Palij); Radjanskaja enciklopedija istoriï Ukraïny, Kiïv 1969–72; Russ. biogr. slovar’; – Czarnowski J. W., Ukraina i Zaporoże czyli historia Kozaków, W. 1854 II 183–5; Franko I., „Żart nepotrebnij”, „Zap. Nauk. Tovaristva im. Ševčenka” 1912 t. 107 s. 27–9, t. 108 s. 42, 49; Janczak J., Powstanie Paleja, Zesz. Nauk. Uniw. Wrocł., Historia Nr 3, Wr. 1960 s. 92, 97, 104, 107, 112–28, 130, 133–9, 141–3, 149; Kostomarov N. I., Sobranie sočinenij, S. Pet. 1905 Kn. 6, oprócz ind. s. 739; [Koroljuk V. D.] Koroluk W. D., Polska i Rosja a Wojna Północna, W. 1954 s. 132–5; Perdenia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII–XVIII w., Wr. 1963 passim; tenże, Z zagadnień społeczno-ekonomicznych na prawobrzeżnej Ukrainie na przełomie XVII–XVIII w., Roczn. Nauk. Dydakt. Wyższa Szkoła Pedagog, w Kr., Zesz. Nauk. 14, Historia, Kr. 1962 s. 95–6 (znaczna część listu S-a z 4 X 1702); Rolle A., Bunty Palejowe, „Przew. Nauk. i Liter.” 1878 s. 260–3; Serhijenko H. J., Semen Palij, „Ukrains’kij istoričnyj žurnal” 1960 nr 1 s. 60–3; tenże, Vizvol’nij ruch na Pravoberežnij Ukraïniï w kinči XVII i na počatku XVIII st., Kiïv 1963 s. 113, 129, 131–7, 139–49, 156–60, 162, 165–6, 171–3, 176–7; Solov’ev S. M., Istorija Rossii, Moskva 1962 VII; Wojtasik J., Ostatnia rozprawa zbrojna z Turkami i Tatarami, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XIII cz. 1 s. 84; Volk-Karačevskij V. V., Bor’ba Polši s kozačestvom vo vtoroj polovine XVII i načale XVIII v., „Univ. Izvestija” 1899 (Kiev) nr 4 passim; – Arch. Jugo-Zap. Rossii, č. II t. 3, č. III t. 2 (wstęp); Materiały do dziejów kampanii podhajeckiej 1698 r., [Wyd.] J. Wojtasik, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XV cz. 2; O wojnie szwedzkiej w Polszcze za Augusta II, „Dzien. Warsz.” T. 3: 1826 s. 79, 82–5, 90; Pomniki historyczne z początków w. XVIII. Wizerunki i roztrząsania naukowe, poczet nowy, Wil. 1837 XIX 113–16; Rzeczpospolita w dobie upadku 1700–1740, Wybór źródeł, Oprac. J. Gierowski, Wr. 1955 oprócz indeksu s. 58, 60 (tu uniwersał S-a z 20 VIII [1702 r.]); Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1959; Starożytności hist. pol., II 531–2; – AGAD: Arch. Publ. Potockich rkp. 47 t. 2 k. 162–163, 166, rkp. 55 t. 2 k. 402, rkp. 57 k. 189–190, 195, 201–202, 205, 208, 297, 312–313, 316, rkp. 162 t. 1 k. 223, t. 2 k. 276, rkp. 163 t. 1 k. 263, rkp. 163 a t. 31 k. 8, 696, 701; B. Czart.: rkp. 196 k. 559–562, 708, 831, 1054–1055, 1135–1136, rkp. 197 k. 2–3, 5–7, 9, 13, 19–20, 120, 122, rkp. 447 k. 39, rkp. 525 k. 262, 270, rkp. 526 k. 38–39, 48–49, 71, 76, 80, 98, rkp. 527 k. 82, 93, 99–100, 106, 120, 249, 264, 267–268, 279–280, 290–291, 293, 299–301, 311–312, 373–374 rkp. 589 k. 216, 225–226, rkp. 1608, 1672 k. 245, rkp. 1676 k. 19, 135–138, 143, 169–170, 196, 201, 215, 233–234, 293, rkp. 1687 k. 169, rkp. 1949, 2699 k. 45, 118, 163–164, 203, rkp. 2764 k. 195–199, 219–225, 230–231; B. Jag.: rkp. 92 (list 57), rkp. 1151 k. 48–50; B. Ossol.: rkp. 271 k. 60, 99, 126; B. PAN w Kr.: rkp. 1060 k. 190–191.
Wiesław Majewski